فراگیری فضای مجازی و افزایش اعتبار رسانه‌های غیر رسمی در افکار عمومی و مرجعیت یافتن این دست رسانه‌های بدون هویت پاسخگو، موجب افزایش سوء استفاده شخصیت‌ها و جریان‌های سیاسی از فضای مجازی شده است؛ به‌این صورت که هر فرد و جریان مدعی سیاست و سیاستمداری با راه اندازی مجموعه‌ای از رسانه‌های مجازی پر مخاطب، تلاش می‌کند که رقبا را در عرصه افکار عمومی به بدترین شکل ممکن از صحنه رقابت خارج کرده و آن‌ها را به نوعی Knockout سیاسی نماید!

شاید برخی این رفتارها را ناشی از ماهیت دنیای سیاست بدون اخلاق بدانند اما مسئله اصلی اینجاست که این دست رفتارها ضایع کننده منافع ملی و تهدید کننده امنیت روانی افکار عمومی کشور است، چرا که در نهایت به پیکره اعتماد عمومی به نظام و کشور ضربه می‌زند.

به طور مثال وقتی بر خلاف معیارهای اسلام سیاسی، یک چهره سیاسی به مسئولان اجرایی می‌تازد، تنها آن مسئول نیست که هدف ضربه قرار می گیرد، بلکه به اعتماد عمومی نسبت به مسئولان اجرایی ضربه وارد می‌شود. به طور مثال تخریب بی‌حد حصر مسئولان، فارغ از طیف و جناح سیاسی آن‌ها، موجب باور به وجود فساد و ناکارآمدی در کشور شده است که این مسئله دقیقاً همان چیزی است که دشمن و دستگاه رسانه پر حجم آن، سال‌هاست که به دنبال القاء آن بوده اما برخی چهره‌های داخلی ناخواسته پیمانکار اجرای این پروژه شده‌ اند.

به همین دلیل نیز در کشور ما، مردم فارغ از واقعیت‌های اقتصادی حاکم بر کشور و جهان انتظار دارند که دولت و فراتر از آن، نظام به ‌وسیله درآمدهای نفتی، گستره متنوعی از خدمات رایگان را به مردم ارائه دهد؛ در حالی که عملاً اجرای این سیاست، خارج از توان هر دولت و نظامی است با این حال به دلیل خود تخریبی‌ های سیاسی جناح‌های سیاسی مختلف کشور، این باور در جامعه وجود دارد که وجود فساد زیاد مانع از استفاده از درآمدهای نفتی و خدمت رسانی گسترده و رایگان به مردم شده است و پول نفت، آنچنان که باید خرج تامین نیازهای مردم نمی‌شود! از این‌رو می‌توان پوپولیسم را تهدیدی علیه منافع و امنیت ملی دانست؛ با این حال ضروری است که در ادامه نگاهی عمیق تر به چیستی و ماهیت پوپولیسم داشته باشیم.
 

پوپولیسم چیست؟

پوپولیسم یا پوپولیزم یک واژه معروف در ادبیات سیاسی است، این واژه از ریشه لاتین popularis یا populus به معنای توده مردم یا عامه گرفته شده و «هربرت شیلر» را می‌توان بنیان‌گذار نظریه پوپولیسم دانست، این جامعه شناس آمریکایی در نظریات خود معتقد است که توده‌های عامی مردم را افرادی ناآگاه، منفعل و ضعیف تشکیل می‌دهند؛ در نتیجه این جمعیت انبوه را می‌توان از طریق ابزارهای روانی و رسانه‌ای به راحتی تحت کنترل گرفته و هدایت قرار داد.

پدیده پوپولیسم، نخستین بار در دهه1870 میلادی، به عنوان یک جنبش اجتماعی در بین روشنفکران روسیه، موسوم به جنبش ناردنیک‌ها ظهور و بروز پیدا کرد. جنبش ناردیک‌ها یا جنبش دوستان مردم، مورد حمایت دهقانان روسیه بود و رهبران این جنبش تلاش می‌کردند از طریق پیشبرد مبارزه سیاسی، منافع مورد انتظار توده‌های هوادار خود را فراهم کنند؛ باید به این نکته توجه داشت که پدیده گرایش به پوپولیسم، تنها محدود به روسیه تزاری نماند و دیگر جنبش‌های سیاسی سراسر جهان نیز به این پدیده گرایش پیدا کردند.

در کشور ما و در ادبیات فارسی نیز واژه پوپولیسم معادل و همتراز واژه‌هایی مانند «عوام گرایی» و «مردم باوری» در نظر گرفته شده است؛ این انتخاب اشاره به مفاهیمی مانند جلب پشتیبانی مردم با توسل به وعده‌های کلی و مبهم و معمولاً تحت کنترل رهبر فرهمند و شعارهای ضد امپریالیستی و یا پیشبرد اهداف سیاسی، مستقل از نهادها و احزاب موجود، با فراخواندن توده مردم به اعمال فشار مستقیم بر حکومت دارد.

 

چرا پوپولیسم تهدیدی علیه امنیت ملی است؟!

برای پاسخ به این سوال می‌توان یک مثال ساده را مطرح کرد؛ همه انسان‌ها فارغ از داشته‌های مادی و معنوی خود به دنبال دستیابی به مطلوب ترین شرایط زندگی هستند اما بدیهی است که امکان دستیابی به شرایط ایده‌آل و مطلوب زندگی برای همه انسان‌ها وجود ندارد و جز معدودی از انسان‌ها -که این خود ناشی از دلایل مختلفی است- باقی انسان‌ها اغلب به آنچه که مطلوب و مورد علاقه آنهاست نمی‌رسند.

در واقع محدودیت منابع و شرایط مطلوب موجب می‌شود بخشی از جامعه، از شرایط مطلوب، محروم باشند، حال شما تصور کنید که در چنین شرایطی یک فرد یا جریانی با شعار شرایط مطلوب و ایده‌آل برای همه، در سطح جامعه و رسانه‌ها ظاهر شود! طبیعتاً این فرد یا جریان با دست گذاشتن بر روی انتظار روانی جامعه، موجی از اقبال عمومی را به خود جذب می‌کند؛ در حالی که خود به خوبی می‌داند تحقق این شعار و وعده ممکن نیست، با این حال با هدف حفظ موقعیت سیاسی خود بر طرح وعده‌های نامعقول خود تاکید می‌کند!

در این چنین شرایطی فرد و یا جریان سیاسی ایجاد کننده موج مطالبه شرایط ایده آل برای همه، هر چند منافـع کوتاه مـدت سیاسی مورد نیاز خویش را فراهم می‌کند اما هم زمان، هزینه و پیامدهای خسارت بار عظیمی را برای جامعه تدارک می‌بیند.

به طور مثال «ترامـپ» را می‌توان نمـاد پوپولیسم در آمریکا دانست چرا که وی با بهره گیری از ایده‌آل‌ها ذهنی شهروندان آمریکا از جمله رؤیای آمریکایی (American Dream) و دسـت گذاشـتن بـر روی مطالبـات تامین نشده مردم، به راحتی رأی توده‌های مردم را به سمت خود جلب و وارد کاخ سفید شد، اما ثمره چهار سال حضور وی در رأس هرم قدرت آمریکا، چیزی جز افزایش شکاف‌های سیاسی، اجتماعی و امنیتی در این کشور نبود.

رؤیای آمریکایی، باوری ملی در ایالات متحده است که آزادی را زمینه‌ساز ترکیبی از کامیابی و موفقیت می‌داند. بنا بر تعریف «جیمز تراسلو آدامز» از رویای آمریکایی، زندگی هر شخص باید با فرصت‌هایی که به او بنا بر قابلیت‌ها یا موفقیت‌هایش و فارغ از طبقه اجتماعی یا شرایط زاده شدنش داده می‌شود بهتر، غنی‌تر و کامل‌ تر شود. ریشه‌های رؤیای آمریکایی را باید در اعلامیه استقلال ایالات متحده جست؛ آن‌جا که اظهار می‌دارد «همه انسان‌ها برابر آفریده شده‌اند» و این‌که «آفریدگارشان حقوق سلب‌ نشدنی معینی به آن‌ها اعطا کرده‌است، که حق زندگی، آزادی، و جستجوی خوشبختی از جمله آن‌هاست.»

ترامپ به عنوان یک پوپولیست حرفه‌ای همان شیوه‌هایی را برای پیشبرد سیاست‌های خود به کار گرفت که پیش از او نیز سایر پوپولیست‌های مطرح جهان آن‌ها را به کار گرفته بودند، به عبارت بهتر وی برای بـرآورده کردن مطالبات و انتظارات روانی مردم آمریکا به جای ارائه راه‌کارهای اصولی، ساده ترین راه‌کارهای نسنجیده را برای تامین مطالبات مردم ارائه داد در نتیجه به واسطه این راهکارها، علاوه بر افزایش انتظار روانی توده‌های مردم، آینده این کشور را نیز با چالش‌هایی از جنس افزایش بدهی دولت‌های آتی آمریکا روبرو می‌کرد؛ چرا که عدم تحقق وعده‌های ترامپ در نهایت موجب افزایش نارضایتی و حرکت توده‌ها به سمت بروز خشونت سیاسی خواهد شد.

در این رابطه «پـل کروکمـن» اقتصـاددان مشـهور آمریکایـی می‌گوید: اگـر مـا اقتصاددان‌هـا کـه پیچیدگـی مسـائل را می‌فهمیـم نرویـم و با جامعـه صحبت نکنیم، کسـانی کـه مسـائل را سـاده می‌بیننـد می‌رونـد و با مردم سـاده صحبـت می‌کنند و مـردم را همراه خودشـان می‌کننـد.


این گفته کروکمن اشاره به این واقعیت دارد که سیاستمدارن پوپولیست، عامدانه یا از سر عدم شناخت و معرفت کامل نسبت به مسائل پیچیده سیاسی و اجتماعی، با طرح ایده‌ها و راهکارهای ساده اما نسنجیده در کوتاه مدت جامعه را با خود همراه کرده اما در دراز مدت موجب ایجاد شکاف و حتی فروپاشی در جامعه می‌شوند.

به طور مثال دونالد ترامپ، با هدف کنترل روند مهاجرت از مکزیک به ایالات متحده، طرح ایجاد دیوار مرزی را مطرح کرد که بودجه ساخت آن بالغ بر 8.6میلیارد دلار برآورد می‌شود، در حالی که کارایی آن در مهار روند مهاجرت غیر قانونی به آمریکا نیز به خوبی مشخص نیست! با این حال ترامپ که از نارضایتی شهروندان آمریکایی نسبت به افزایش حضور مهاجران غیر قانونی در ایالات‌های جنوبی آمریکا اطلاع داشت به جای اتخاذ سیاستی کم هزینه ‌تر، پایدارتر و البته سنجیده ‌تر، گران ترین و کم اثرترین راه حل ممکن را انتخاب نمود چرا که هیچ طرحی مانند ساخت یک دیوار مرتفع و طولانی در طول نوار مرز با مکزیک، فرصت تبلیغاتی مناسبی را در اختیار تیم تبلیغاتی وی در انتخابات ریاست جمهوری2020 قرار نمی‌داد.

ما نیز در کشور خود تجربه مواجهه با سیاستمداران پوپولیست را داشته و داریم و با توجه به انتخابات ریاست جمهوری پیش رو باید تلاش کنیم که با ارائه هوشیاری و بصیرت سیاسی کافی به جامعه، مانع از سوء استفاده چهره‌های پوپولیست از مطالبات مردمی شویم.

به طور مثال با توجه به افزایش قابل توجه نرخ ارز‌های خارجی خصوصا دلار آمریکا و وجود مطالبه کاهش نرخ ارز در سطح جامعه، یکی از شعارهای پوپولیستی محور انتخابات پیش رو، طرح ادعای کاهش نرخ ارز در صورت بازگشت کشور به میز مذاکره با آمریکا و احیای برجام2015 خواهد بود، بنابراین از هم اکنون باید برای خنثی سازی این دست ادعاها تلاش کرد که طبعاً این تلاش‌ها باید متمرکز بر بسط و توسعه بصیرت سیاسی در سطح جامعه باشد؛ در غیر این صورت با توجه به نارضایتی‌های اقتصادی و معیشتی موجود در سطح جامعه بی توجهی به این دست شعارهای پوپولیستی می‌تواند هزینه‌های سنگینی را متوجه امنیت ملی کشورمان نماید که شرح و بسط این موضوع خود به مقاله‌ای مجزا نیاز دارد.